Il fisico Edoardo Amaldi |
The physicist Edoardo Amaldi |
©INFN

Adalberto Giazotto, assieme ad Alain Brillet, ha dato avvio al progetto Virgo
| Adalberto Giazotto, together with Alain Brillet, launched the Virgo project | ©INFN/S.Schiavon

Misure di caratterizzazione del sito di Sos Enattos | Sos Enattos site characterisation measurements |
©INGV

L'esperimento Archimedes |
The Archimedes experiment |
©INFN

ET in Itàlia

Su giassu ideale pro assegurare sas cunditziones mègius de funtzionamentu, un’istòria de resurtos bonos in sa chirca de sas undas gravitatzionales, s’ecellèntzia multidisciplinare de sa chirca iscientìfica natzionale, su grandu agiudu istitutzionale, iscientìficu e civile: s’Itàlia est pronta a ospitare s’infrastrutura manna de chirca Einstein Telescope in sos tretos de sa mina serrada de Sos Enattos.

Sa candidadura la sustenent su Guvernu Italianu, su Ministeru de s’Universidade e de sa Chirca (MUR), sa Regione Autònoma de Sardigna eest coordinada pro sa parte iscientìfica dae s’Istitutu Natzionale de Fìsica Nucleare INFN in collaboratzione cun Entes de Chirca e Universidades de totu Itàlia.

Sa traditzione Italiana

S’Itàlia est intrada in sa chirca isperimentale de sas undas gravitatzionales giai dae deretu e nd’est istada protagonista in totu s’istòria.

Su ruolu de su Paisu nostru in custu setore e in s’Einstein Telescope est reconnotu a livellu internatzionale, tantis chi in su 2020 s’Itàlia at ghiadu, cun su MUR, su grupu de natziones europeas chi ant presentadu sa candidadura de ET asu European Strategy Forum on Research Infrastructure ESFRI, chi at reconnotu su progetu comente a unu de sos prus de importu a livellu europeu e l’at fatu intrare in su Programma 2021 de sas infrastruturas mannas de chirca chi meresset a bi gastare a pitzu.

S’impinnu de s’Itàlia in sa chirca de sas undas gravitatzionales comintzat in su 1970 cando aiant inghitzadu sos istùdios pro sos primos esperimentos, pro more de su traballu de su grupu romanu de Edoardo Amaldi e Guido Pizzella a subra de sas chi lis narant Antennas Resonantes a temperaduras bàscias meda. In sos annos ’90 aiant inghitzadu su traballu issoro sas antennas Auriga in sos Laboratòrios Natzionales de Legnaro e Nautilus in sos Laboratòrios Natzionales de Frascati de su INFN, mancari chi custos istrumentos fiant galu pagu sensìbiles pro resessire a nde atzapare sas trèmulas dèbiles a beru de s’ispàtziu-tempus. Ma in s’interis, fache a sa metade de sos annos ’80, s’Italianu Adalberto Giazotto e su frantzesu Alain Brillet aiant inghitzadu a istudiare pro isvilupareuna genia noa de esperimentos chi si fundaiant a subra de una tècnica de disveladura diferente meda: s’interferometria laser. Gosi est nàschidu in Itàlia su progetu Virgo, acostagiadu dae su progetu LIGO in sos Istados Unidos. In su 2000 su INFN e su CNRS frantzesu fundant, acanta a Pisa, s’Osservatòriu Gravitatzionale Europeu (EGO) pro ospitare e assegurare sa gestione de su progetu, mentras su disveladore at a comintzare a traballare a manera cumprida in su 2007. At a tocare a isbetare una deghena de annos e unos cantos afortiamentos de importu de sos interferòmetros Virgo e Ligo pro nche lòmpere a sas iscobertas istòricas a subra de sas undas gravitatzionales, fatas inghitzende dae su 2015.

Sa resessida bona de custas conchistas at postu a craru cantu s’isvilupu de una generatzione noa de osservatòrios gravitatzionales siat oe de giudu pro nche barigare sas fartas de sos istrumentos de oe in die: dae inoghe, su progetu Einstein Telescope, destinadu a fàghere in Europa un’osservatòriu a tretu de “ascurtare” su cosmo fintzas a sas èpocas prus serentes a su Big Bang. S’impresa iscientìfica, duncas, sighit e su contributu de s’Itàlia at a èssere de balia fintzas custa borta.

Sos Enattos, su giassu ideale

Sas leadas de intro de sa Sardigna sunt unu logu ideale pro ospitare a su Einstein Telescope.

Como chi est como sos giassos chi sunt candidados in manera formale sunt duos: su giassu Italianu insos chirros de sa ex mina metallìfera de Sos Enattos, in sa leada de Nùgoro, chi s’agatat in su nord-est de sa Sardigna e su giassu olandesu in unu tretu de s’euroregione de su Mosa-Reno, a làcana intra de sos Paisos Bassos, su Bèlgio, e sa Germània. Sa candidadura de un’àteru giassu in Sassònia (Germània), chi no ant galu formalizadu, l’ant presentada a sa comunidade iscientìfica.

Sunt paritzas sas resones de genia geològica chi nde faghent de su giassu de Sos Enattos su logu ideale pro sas atividades de su ET. Su sònidu sìsmicu chi cunditzionat sas prestatziones de su disveladore a frecuèntzias bàscias, est bàscia meda issa etotu pro more de sos piessinnos geològicos de sa Sardigna. Sa Sardigna est, difatis, una microplaca, est a nàrrere unu bìculu ispitzigadu dae sa placa Euroasiàtica chi no est acapiada a sas zonastetònicas prus ativas e duncas no li pertocant fenòmenos de deformatzione de sa crosta o sismicidades e vulcanismos. Est pro de beras unu tretu firmu e tostu, chi si distinghet pro sas ammuntadas de rocas chi sunt ideales pro fraigare in manera segura sos ambientes a suta de terra chi ant a èssere sa parte de su laboratòriu de ET. In prus, sa pagu presèntzia de benas a suta de terra in cussos chirros isminòrigat s’arriscu de infiltratziones o desònidu sìsmicu e newtonianu.
A ùrtimu, in sos logos de interessu in Provìntzia de Nùgoro, intre de sos comunes de Vitzi, Lùvula e Onanie, bi sunt isterrimentas rurales in ue istat pagu gente e duncas cun pagu atividade antròpica e industriale.
Totu custu faghet de su giassu de Sos Enattos s’ambiente “silentziosu”, sena perunu sonu, chi su ET nde tenet bisòngiu pro traballare amparadu e isuladu dae su “sònidu”, cussu sonu sighidu e infadosu, chi nde diat istorbare sas mesuratziones.

Su Laboratòriu SAR-GRAV.

Sa ex mina de Sos Enattos oe in die est giai unu logu de iscièntzia: difatis dae su 2019 ddoe at su laboratòriu SAR-GRAV cun s’esperimentu Archimedes. Finantziadu dae sa Regione Sardigna, su laboratòriu SAR-GRAV est nàschidu cun un’Acòrdiu de Programma intre sa Regione Sardigna e s’Universidade de Tàtari, s’INFN, s’Istitutu Natzionale de Geofìsica e Vulcanologia (INGV), s’Universidade de Casteddu e s’IGEA spa, sa sotziedade chi s’incurat de sa gestione de sa mina. Su progetu tenet sa punna de fàghere un’infrastrutura cun sònidu sìsmicu e antròpicu bàsciu pro sa chirca a subra de is undas gravitatzionales, de sa fìsica de sa gravitatzione e de sa geofìsica. A su presente SAR-GRAV est ospitende e agiudende is atividades de sestada sìsmica de su giassu pro sa candidadura sua.
Archimedes est un’esperimentu de fìsica de importu mannu, finantziadu dae s’INFN, chi istùdiat is variatziones piticas de pesu cajonadas dae is flutuatziones cuantìsticas. S’esperimentu abbisòngiat de unu logu in ue is fatores esternos de orìgine sìsmica non nde cunditzionent sa mesuratzione. Pro custu s’est seberadu de ddu installare in su laboratòriu SAR-GRAV. Archimedes traballat finas pro ET, averiguende s’idoneidade de su giassu de Sos Enattos: gràtzias a sa sensibilidade forte chi tenet, Archimedes at a ammaniare unu perfilu a sa minuda de s’istorbu ambientale e antròpicu de sa leada in ue s’agatat s’ex mina.

Su comitadu pro sa candidadura Italiana

Su 9 de freàrgiu 2023, su Ministeru de s’Universidade e de sa Chirca (MUR), cun su decretu de su Ministru Anna Maria Bernini, aiat istituidu unu Comitadu Tècnicu-Iscientìficu de primore pro sustènnere sa candidadura Italiana. Su presidente de su comitadu est su Prèmiu Nobel pro sa Fìsica Giorgio Parisi, is cumponentes sunt s’ambasciadore Ettore Sequi, giai Segretàriu generale de su Ministeru de is Afàrios Èsteros e de sa Cooperatzione Internatzionale, is iscientziados Marica Branchesi e Fernando Ferroni, de su Gran Sasso Science Institute e de s’INFN, e su Presidente de s’INFN, Antonio Zoccoli.

Is progetos PNRR in agiudu de ET

ETIC, Einstein Telescope Infrastructure Consortium

Est unu progetu finantziadu cun 50 milliones de èuros dae su PNRR Pianu Natzionale de Ripresa e Resilièntzia – Next Generation EU, in intro de sa Missione 4 Istrutzione e Chirca coordinada dae su MUR, chi naschet e s’isvilupat in intro de su progetu internatzionale Einstein Telescope, cun duas punnas printzipales: aprontare un’istùdiu de fatibilidade e de piessinnadura de su giassu de Sos Enattos e fàghere o afortiare in is sedes de s’INFN, is universidades e is entes de chirca chi pigant parte a ET, una rete natzionale de laboratòrios de R&S pro s’istùdiu de is tecnologias agiudadoras de s’interferòmetru, mescamente is sistemas de filtràgiu sìsmicu e de averiguamentu a frecuèntzia bàscia pro sa suspensione de is òticas, is aparados criogènicos a sònidu bàsciu pro sa minimada de su sònidutèrmicu in is òticas, tecnologias noas in su setore de sa fotònica, de s’òtica e de s’eletrònica, e a ùrtimu is materiales noos pro fàghere is isprigos de s’Einstein Telescope.

FABER/MEET

Custu progetu faghet parte de su progetu prus mannu MEET, ghiadu dae s’Istitutu Natzionale de Geofìsica e Vulcanologia INGV e finantziadu cun 43 milliones de èuros dae su PNRR Pianu Natzionale de Ripresa e Resilièntzia – Next Generation EU, in s’àmbitu de sa Missione 4 Istrutzione e Chirca coordinada dae su MUR. Is punnas generales de su MEET sunt su megioru, annoamentu tecnològicu e posta in òpera de retes iscientìficas mannas pro su monitoràgiu e s’osservatzione de sa Terra. Mescamente, sa punna de FABER pro sustènnere sa candidadura de ET est s’isvilupu de un’osservatòriusismològicu in sa mina serrada de Sos Enattos pro registrare sinnales sìsmicos chi a oe sunt disconnotos. Sos Enattos rapresentat unu logu de osservatzione primorosu in ue sa sìsmica, s’assèliu e sa geodinàmica nche assegurant datos geofìsicos de calidade arta. S’INGV traballat in sa mina de Sos Enattos dae su 2019, siat paris cun is Universidades de Casteddu e Tàtari e s’INFN, siat cun progetos de chirca indipendentes comente s’istatzione de sa Rete Sìsmica MedNet (Rete de su Mediterràneu) chi is datos suos nche intrant in sa rete de monitoràgiu sìsmicu de s’INGV.

TeRABIT

Finantziadu cun 41 milliones de èuros dae su PNRR Pianu Natzionale de Ripresa e Resilièntzia – Next Generation EU, in intro de sa Missione 4 Istrutzione e Chirca coordinada dae su MUR e contivigiadu dae s’INFN paris cun s’Istitutu Natzionale de Oceanografia e de Geofìsica Isperimentale – OGS, su Consortium GARR e su CINECA, TeRABIT at a acumprire una infrastrutura informàtica integrada e de rete de rendimentu artu meda, de fibra òtica dedicada de ùrtima generatzione e de afidabilidade manna, chi at a permìtere su cuncàmbiu de datos cun sa lestresa de su terabit (1000 miliardos de bit) cada segundu. Aberta a is comunidades iscientìficas de totu su territòriu natzionale, dae cale si siat positzione geogràfica, s’infrastrutura noa nd’at a bogare is diferèntzias in sa capassidade de disfrutare su càlculu a rendimentu artu e at a promòvere sa collaboratzione e sa cumpetitividade. Mescamente, in Sardigna TeRABIT at a pònnere in òpera una istèrrida de fibra òtica de sa rete de chirca de s’ìsula e pro sa prima borta at a fàghere, gràtzias a cavos a suta de mare, unu collegamentu dòpiu super-lestru in fibra òtica, chi at a assegurare sa lestresa manna in sa trasmissione de datos ma fintzas sa ridondàntzia e afidabilidade de su sìstema, a favore de totu sa comunidade iscientìfica de s’ìsula. S’infrastrutura fata dae TeRABIT at a giuare finas pro sustènnere sa candidadura de sa Sardigna a ospitare s’Einstein Telescope, una infrastrutura de chirca chi at a prodùere cantidades mannas de datos chi s’ant a cumpartzire cun una comunidade iscientìfica isparghinada in totu su mundu. S’interconnessione ultra-lestra de su giassu de Sos Enattos rapresentat un’elementu de fundamentu.

Banner Image: Panoràmica de sa mina de Sos Enattos. Crèditu: INFN-EGO